Dede Korkut Kitabı, Oğuz Türklerine ait olan en eski epik destansı hikayelerin bir araya getirildiği bir eserdir. Bu hikayeler, göçebe Türk topluluklarının sosyal yaşam biçimlerini, İslam öncesi inançları ve hayati ahlaki değerleri içerir. Dede Korkut Hikayeleri, özellikle Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan gibi Oğuz kökenli topluluklar için kültürel mirasın önemli bir parçasını oluşturur.
Bu efsanevi Dede Korkut Hikayeleri, kahramanlık, dürüstlük, sadakat ve adalet gibi temel ahlaki değerleri vurgular. Dede Korkut’un hikayeleri, Oğuz Türklerinin tarihî, kültürel ve etnik bağlamını yansıtarak bu toplulukların kimlik oluşturmasına katkıda bulunur. Hikayeler genellikle kahramanlıkları, aşkları ve doğaüstü olayları içerir, böylece Oğuz Türklerinin dünya görüşünü ve hayat anlayışını yansıtır.
Dede Korkut Hikayelerinin Özeti
1- DİRSE HAN OĞLU BOĞAÇ HAN:
Toy edilirken Karatağ’a oturtulan Dirse Han’ın çocuğu olur. Çocuk, Bayındır Han’ın büyük boğasını öldürdüğü için Dede Korkut tarafından “Boğaç Han” olarak adlandırılır. Dirse Han’ın 40 yiğidi, çocuğu kötüler. Dirse Han avda çocuğunu oklar. Ancak, çocuğun annesinin sütü ve kırçiçeği yarasına derman olur. Çocuk, kırk yiğit tarafından kaçırılan babasını kurtarır. Dirse Han, çocuğuna taht verir.
2- SALUR KAZANIN EVİNİN YAĞMALANMASI:
Salur Kazan, Oğuz beyleriyle ava çıktığı sırada, evine üç yüz yiğit ve oğlu Uruz Han’ı bırakmasına rağmen, uyarılara kulak asmadı. Ancak bu umursamazlık sonucunda düşman bir anda ortaya çıktı ve saldırıya geçti. Eşi, gelini ve oğlu esir alındı.
Bir gece uyurken gördüğü rüyadan esinlenen Salur Kazan, avdan dönünce düşmanın eline düşmüştü. Neyse ki, on bin koyununu düşmana teslim etmeyi reddeden cesur çoban da (karşı çıksa da) ona eşlik etti. Salur Kazan, Oğuz beyleriyle birlikte düşmanı yenip yurtlarına döndü. Bu olay, kahramanlık ve vefanın önemini bir kez daha gözler önüne sermiştir.
3- KAM BÜRE BEG OĞLU BAMSİ BEYREK:
Bayındır Han’ın Oğuzları topladığı sohbete tüm beylerin oğullarıyla gelmesi üzerine, Büre Bey üzgündür. Oğuz beyleri, Büre Bey için bir oğul, Bican Bey’e de doğacak oğlana vermesi için bir kız diler. Doğan oğlan büyüdükten sonra kendisine hediye getiren tüccarları kafirlerden kurtarır ve “Bamsi Beyrek” adını alır. Banı Çiçekle evleneceği gece kafirler düğünü basarak Bamsi’yi esir alır. Banı Çiçek’in abisi Deli Karçar’a Yalancı oğlu Yaltacık’ın kanlı bir gömlek getirip “Bamsi öldü.” demesiyle Banı Çiçek Yaltacık’a verilir. Düğün gecesi esir bulunduğu kaleden, tekürün kızının yardımıyla kaçan Bamsi, yaşadığını Banı Çiçek’e bildirir. Sonra düğün yapılır.
4- KAZAN BEYİN OĞLU URUZ BEYİN TUTSAK OLMASI HİKAYESİ:
Kazan Bey, oğlunun kan döküp baş keserek bir isim yapamamasından dolayı üzgün olduğunu ifade eder. Oğlu da babasına nasıl savaşacağını, kan dökeceğini öğretmesini ister. Bu üzerine Kazan Han, oğlunu avlanmaya götürür. Ancak bu sırada düşman gelir ve Kazan Han savaşa başlar. Oğlan, babasının fark etmeden savaşırken sadece izlemesini söylediği halde. Babası oğlunu bir türlü bulamaz, eve döndüğünde de onu göremez. Sonunda düşmanla savaşılan yere gelir ve oğlunun kılıcını görünce, onun esir düştüğünü anlar. Kazan Bey, tek başına savaşa gittiğinde yenilir. Fakat Hatun, kırk kız ve diğer Oğuz beyleriyle birlikte kafirleri yener. Böylelikle Oğuzlar yurtlarına dönerler.
5- KOCA DUHA OĞLU DELİ DUMRUL HİKAYESİ:
Duha Koca oğlu Deli Dumrul, kurduğu köprü sayesinde geçenden ve geçmeyenden akçe alarak erliğini ve yiğitliğini yaymaktadır. Ancak köprüsü üzerinde bir kişinin ölümü üzerine, Deli Dumrul, bu kişinin canını alan Azrail ile karşı karşıya gelip onunla savaşmak isteyerek bir başkaldırıda bulunur. Allah, bu talep üzerine Azrail’in Deli Dumrul’un canını alması için izin verir.
Ancak Deli Dumrul, Azrail’i bir türlü yakalayamaz ve yaşadığı bu durum üzerine Allah’a yönelir. Allah’a iman ederek bir can getirmesi şartıyla canının bağışlanmasını diler. Annesi ve babası canlarını vermek istemez. Deli Dumrul, ölümünün kaçınılmaz olduğuna inanarak karısıyla helalleşmeye gider. Karısı, canını vermesi için Allah’a dua eder ve Allah’a şu sözleri söyler: “Ya ikimizin canını de canını al ya ikimizi de yaşat.” Allah, bu duaya karşılık olarak ikisine de 140’ar yıl ömür verir, ancak anası ve babası yaşamlarını yitirir.
6- KANLI KOCA OĞLU KAN TURALI HİKAYESİ:
Kanlı Koca adında bir Oğuz eri kahraman oğlu Kan Turalı’ya onu evlendirmek istediğini söyler.Ancak oğlan, aradığı kadar kahraman, gözü pek bir kız bulamaz.Babası arar ve Trabzon tekürünün kızının tam oğlunun istediği gibi bir kız olduğuna kanaat getirir.Bir aslanı, bir boğayı ve bir deveyi öldürmek şartıyla verilecek olan kızı, Kan Turalı bu şartları gerçekleştirerek alır. Evlendikleri gece kafirlerin saldırısına uğrar ve savaşırlar. Savaş devam ederken Selcen Hatun eşini arar, bulamaz. Bulduğu yerde de yardım eder. Selcen Hatun’un düşmanı yendiği için övüneceğini düşünen Kan Turalı, Selcen’i öldürmeye karar verir. Ok çekerler; ancak Selcen, okunun başındaki demiri çıkartmıştır. Selcen’i böylece deneyen Kan Turalı ve Selcen, yurtlarına dönerler.
7- KAZICIK KOCA OĞLU YİĞENEK HİKAYESİ:
Bayındır Han, bir gün İç Oğuz beylerini sohbete çağırdığı sırada, aralarından Kazılık Koca adında bir bey, Bayındır Han’a akın talebinde bulunur. Bayındır Han izin verir ve Kazılık Koca, yararlı ihtiyarlarla birlikte Karadeniz kenarındaki bir kaleye doğru yola çıkar. Ancak kaledeki Tekür, Kazılık Koca’yı esir alır. Kazılık Koca, 16 yıl boyunca bu esaret altında yaşar.
16 yılın ardından Kazılık Koca’nın 16 yaşındaki oğlu, Bayındır Han’a giderek babasını kurtarmak için izin ister. Yanına 24 sancak beyini de alarak yola çıkar. Yoldayken gördüğü bir rüyada Dede Korkut’tan aldığı öğütlerle güçlenen Yiğenek, Allah’a sığınarak dualar eder ve kaledeki Tekür’ü mağlup eder. Bu sayede babasını kurtarır.
8- BASAT’IN TEPEGÖZÜ ÖLDÜRMESİ HİKAYESİ:
Basat, Uruz Bey’in Oğuzlar’ın göçü sırasında düşürülüp bir aslan tarafından büyütülmüş olan oğludur. Uruz’un çobanı, Oğuzlar yaylaya göç ettiklerinde bir peri kızıyla çiftleşir. Peri kızı, bu birleşmeden doğan Tepegöz’ü Oğuzlar’ın içine salarak intikamını alır. Tepegöz, çocukların kulaklarını ve burunlarını yer; adamları da yiyerek öldürür. Basat’ın kardeşi Kıyan Selçuk da Tepegöz nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Basat, kardeşi uğruna Tepegöz ile savaşmaya karar verir. İlk olarak onun gözünü yok eder; ardından da Tepegöz’ü öldürür.
9- BEGİL OĞLU EMREN’İN HİKAYESİ:
Bayındır Han, Gürcistan’dan gelen bir kılıç, bir çomak ve bir atı görünce bunları yiğitlere ve boylara veremeyeceğini söyler. Dede Korkut, bu üç haracın bir yiğide verilmesi gerektiği yönünde öneride bulunur. Begil Yiğit, bu öneriyi kabul eder ve haraçları alarak Gürcistan sınırına yerleşir. Begil Yiğit, Oğuzlara katıldığında Kazan Bey, onun avda hünerli olduğunu ancak bu hünerin ata bağlı olduğunu söyler, bu da Begil Yiğit’i kızdırır. Ancak Begil Yiğit, karısının tavsiyesi üzerine ava çıkar. Ava sırasında sağ uyluğunu kırar, bunu bir süre saklar. Bu durumu öğrenen Tekür, Oğuzlara saldırmaya karar verir. Begil Yiğit’in oğlu Emren, kırık bacağına rağmen direnir ve Allah’ın yardımıyla kırk er gücüne sahip olur. Böylece, kafirler yenilir.
10- UŞUN KOCA OĞLU SEĞREK HİKAYESİ:
Uşun Koca’nın Eğrek ve Seğrek adında iki oğlu vardır. Eğrek, bir gün beyleri çiğneyip Kazan Bey’in karşısına gelir, oturur. Ters Uzamış adında bir bey, Eğrek’e baş kesmediğini, kan dökmediğini, aç doyurmadığını ve burada ne aradığını sorar. Eğrek, baş kesmenin, kan dökmenin hüner olduğunu öğrenince Kazan Han’dan akın dilemeye karar verir. Kazan Han, bu talebi kabul eder ve üç yüz akıncı ile birlikte Eğrek’i gönderir. Ancak bu akın sırasında Eğrek esir düşer.
Eğrek’in kardeşi Seğrek, kardeşini kurtarmak için yola çıkar. Kafirler, Seğrek’i tanımamak için bir tuzak kurmaya karar verirler. Ona kardeşini tanıyıp tanımadığını sorduklarında, Seğrek’in bir deli olduğunu, yoldan geçenlerin ekmeğine el uzattığını söylerler. Eğer onunla yürürse kardeşini serbest bırakacaklarını belirtirler. Eğrek, bu durumu öğrenince Seğrek’in kardeşi olduğunu anlar. Kafirleri yenerler ve yurtlarına sağ salim dönerler.
11- SALUR KAZANIN TUTSAK OLUP OĞLU URUZUN ÇIKARDIĞI HİKAYESİ:
Tarabuzan Tekürü, Salur Kazan’a bir şahin gönderir ve Salur Kazan’a ava çıkacağını haber verir. Ancak av sırasında şahin, Taman’ın Kalesi’ne iner. Salur Kazan, şahinin ardından giderken birden uykusu gelir ve 7 gün boyunca uyur. Bu süre zarfında Taman, Salur Kazan’ın Oğuz beyi olduğunu öğrenir ve onu esir alır.
Taman’ın eşi, Salur Kazan’ın övgüsünü almak ister, ancak Salur Kazan kafirleri övmeyi reddeder. Salur Kazan’ın öldürülememesi için kardeşi ve oğlu olduğunu söyler. Ancak oğlu Uruz, Salur Kazan’ı kurtarmaya gelir. İki yiğit, savaşır ve Uruz babasını yaralar. Ancak bu sırada Salur Kazan, Uruz’a gerçek kimliğini açıklar, yani babası olduğunu söyler. Uruz, babasının elini öper ve birbirlerini tanıdıktan sonra yurtlarına dönerler.
12- İÇ OĞUZ DIŞ OĞUZ ASİ OLUP BEYREK’İN ÖLDÜĞÜ HİKAYESİ:
Kazan Han, üç yılda bir İç ve Dış Oğuz beylerini toplar, helalini alır ve mallarını yağmalatırdı. Bir seferinde Kazan Han’ın evi yağmalandığında Dış Oğuz beyleri gelmez, sadece İç Oğuz beyleri yağma edilir. Bu olay sonucunda Dış Oğuz beyleri Kazan Han’a düşman olurlar.
Kılbaş adındaki bir bey, Dış Oğuz beyleri arasında dolaşır ve Aruz’un evine giderek Dış Oğuz beylerinin Kazan Han’a karşı kin beslediklerini öğrenir. Kılbaş’ın bu bilgiyi almasından sonra Dış Oğuz beyleri bir araya gelir ve Kazan Han’a düşmanlık yemini ederler. Beyrek, bu yemine katılmayı reddeder. Ancak Dış Oğuz beyleri, Beyrek’e zarar vermek istemezler ve onunla aynı kana sahip olamazlar. Bu nedenle Aruz Bey, Beyrek’in sağ uyluğunu keser.
Beyrek, ölümünün yaklaştığını anlayınca Kazan Han’a kanını yerde bırakmamasını vasiyet eder. Kazan Bey, Beyrek’in vasiyetini yerine getirmek için İç Oğuz beylerini toplar ve Aruz’un evini yağmalar. Aruz’u öldürerek intikam alır. Ancak daha sonra Kazan Han, Dış Oğuz beylerini affeder. Bu olaylar, Oğuz Türkleri arasındaki ilişkilerin karmaşıklığını ve entrikalarını yansıtmaktadır.
